سعادت در این دنیا منابع و اسباب فراوانی دارد. از آن جمله:
هیچ سعادت و خوشبختی با سعادت و خوشبختی و آسایش و راحتی توحید قابل مقایسه نیست. خداوند بلند مرتبه می فرماید {كساني که ايمان آوردند و ايمانشان را به شرك نياميختند، آنانند که امنيّت [و آسايش] دارند و آنان راهيافتگانند } [ سوره انعام آیه 82]
به اندازه توحید و کمال آن، آسایش و آرامش در زندگی دنیا و آخرت حاصل می شود. چرا که خداوند سینه صاحب آن را گشایش می دهد و شادمانی را در آن وارد می کند. اما شرک- پناه بر خداوند از آن- سبب بدبختی و سیه دلی می گردد گویی در آسمان بالا می رود. خداوند بلند مرتبه می فرماید {پس هر كس را که خداوند بخواهد هدايتش كند دلش را براي [پذيرش] اسلام مي‌گشايد. و هر كس را که بخواهد در بيراهي واگذارد، دلش را سخت تنگ كند که گويي در آسمان بالا مي‌رود. و خداوند بدينسان ناپاكي را بر كساني که ايمان نمي‌آورند، قرار مي‌دهد. } [ سوره انعام آیه 125]
برابرنیست کسی که خداوند به او شرح صدر داده و او نوری از جانب خدایش دارد و کسی که در تاریکی های شرک و دوری از یاد خدا است و قلب او سخت شده، او در گمراهی آشکار است. خداوند تعال می فرماید {آيا كسي که خداوند دلش را براي [پذيرش] اسلام گشوده است و او از [سوي] پروردگارش از نوري بر خوردار است [چون سنگدلان است!] پس واي بر كساني که از ترك ياد الهي سنگ دلند. اينان در گمراهي آشكارند } [ سوره زمر آیه 22]
مانند هم نیستند کسی که خداوند او را با فضل و رحمتش از تاریکی شرک به سوی نور هدایت آورد و کسی که در گرداب شرک گرفتار شده است و راه خروج ندارد. خداوند متعال میفرماید {آيا كسي که مرده بود، آن گاه او را زنده كرديم و براي او نوري قرار داديم که با آن در [ميان] مردم راه مي‌رود مانند كسي است که وصفش [چنين است که او] در تاريكيهاست که بيرون آينده از آن نيست! بدينسان براي كافران آنچه مي‌كردند آراسته شده است } [ سوره انعام آیه 122]
انسان هر مقدار از زینت و آرایش دنیا برخوردار شود و هرمقدار اسباب سعادت ظاهری را بدست آورد، هرگز نمی تواند سعادت را در حالی که از راه خداوند متعال دور است حفظ کند. آرامش هرگز با دوری از خداوند حاصل نخواهد شد. لازمه سعادت فرد آن است که او در سایه سار ذکر و یاد حق تعالی باشد. خداوند متعال می فرماید {(همان) كساني که ايمان آوردند و دلهايشان به ياد خدا آرام مي‌گيرد. بدانيد، دلها به نام خدا آرام مي‌گيرند } [ سوره رعد آیه 28]
این بدان سبب است که در قلب پراکندگی و تشویشی هست که فقط توجه به خداوند آن را از بین می برد و در آن وحشتی هست که فقط با خلوت با خداوند از بین می رود و در آن اندوهی هست که فقط با شادی شناخت او، از بین می رود و در آن پریشانی هست که فقط با گرد آمدن با خداوند و گریختن از او به سوی او، آرام می گیرد و در آن آتش حسرتی هست که جز خشنودی به امر و نهی و قضای او و در آغوش گرفتن صبر بر آن تا به هنگام دیدار او چیز دیگری آن را خاموش نمی کند. و در آن میل بسیار شدیدی هست که فقط زمانی متوقف می شود که هدف خداوند باشد و در آن فقری هست که فقط محبت و انابت به خداوند و یاد مداوم او و راستی اخلاص برای او آن را از بین می برد، در حالی که اگر تمام دنیا و آن چه در آن هست به او داده شود آن فقر و فاقه زایل نمی شود[1]
[1] مدارج السالکین ابن قیم ص 743خداوند بلند مرتبه می فرماید {آنان که ايمان آورده‌اند و كارهاي شايسته كرده‌اند، خوشا به حالشان و آنان نيك سرانجامي دارند } [ سوره رعد آیه 29]
پس کسانی که- با دلهایشان- به خداوند، فرشتگان، کتابهای آسمانی، پیغمبران و روز بازپسین ایمان آورده اند و این ایمان را با کارهای نیکو- کارهای دل- چون محبت و خشیت و امید به خداوند و کارهای بدنی چون نماز و مانند آن تصدیق کردند آنان را حالتی نیکوست از کمال راحتی و آرامش کامل و این به سبب خشنودی و کرامتی است که در دنیا و آخرت از خداوند دریافت می کنند. ما باید ایمان را با عمل صالح داشته باشیم. خداوند بلند مرتبه می فرماید {مؤمنان و يهوديان و صابئان و مسيحيان، هر كس که به خداوند و روز قيامت ايمان آورد و كار شايسته انجام دهد، هيچ بيمي بر آنان نيست و نه آنان اندوهگين شوند } [ سوره مائده آیه 69]
رسول خدا صلی الله علیه و سلم راحتی و لذتش را در نماز و اطاعت می یافت و می فرمود:" ای بلال با اقامه نماز به ما راحتی بده"( روایت از ابوداود است).
این موضوع تجربه و رویت شده است، کسی که به دیگران نیکی می کند او خوشبخت ترین مردم است و بیش از همه در نزد اهل زمین مورد قبول و پذیرش است. خداوند متعال می فرماید {هرگز به نيكي دست نيابيد، مگر آنكه از آنچه دوست داريد، ببخشيد. و هر چيزي را که مي‌بخشيد، خداوند به آن داناست } [ سوره آل عمران آیه 92]
بخشش و عطاء صورت های مختلفی دارد، خداوند عطاء مالی را یکی از ارکان اسلام قرار داده و زکات را بر ثروتمند واجب گردانده تا به فقیر بدهند. خداوند فرموده است که این بخشش باید به خوشی نفس و به همراه بهترین اخلاص ممکن و بدون هیچ گونه منت و احسانی بر مردم فقیر باشد. خداوند بلند مرتبه می فرماید {اي مؤمنان، صدقه‌هايتان را با منّت [نهادن] و آزار [رساندن] از بين مبريد} [ سوره بقره آیه 264]
بلکه بخشش و عطاء را گسترده داده تا هر گونه دهش مالی، طعام، غذا یا سعی و تلاش و کار دیگری را در برگیرد. خداوند متعال می فرماید: {و خوراك را- به رغم دوست داشتنش- به بينوا و يتيم و اسير مي‌بخشند (8)[مي‌گويند:] جز اين نيست که براي كسب خشنودي خداوند به شما خوراك مي‌دهيم. از شما پاداشي و سپاسي نمي‌خواهيم (9) [ سوره انسان آیه 9-8]
حتی اگر فقط یک تبسم باشد، رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: "تبسم تو در روی برادرت صدقه است"( روایت از ترمذی است)، و می فرماید:" هر کس در پی برآورد کردن نیازهای برادرش باشد خداوند در پی برآورد کردن نیازهای اوست و هر کس غمی از مسلمانی را برطرف کند خداوند غمی از غم های روز قیامت را از او برطرف می کند و هر کس مسلمانی را بپوشاند خداوند او را به روز قیامت می پوشاند"( روایت از ابوداود است)، بدون تردید این عطاء سبب سعادت و بخشش دنیا است اما بخشش برای بهره دنیا یا به همراه آزار و اذیت باعث هیچ گونه سعادتی نمی شود حتی اگر فرد مدعی آن باشد.
بسیاری مواقع فرد برای انجام کاری احساس ناتوانی می کند، او باید به نیرویی پناه ببرد تا از آن برای انجام کار یاری بطلبد و بر او توکل کند تا به آن چه می خواهد برسد و چه کسی قوی تر از خداوند است؟ کلید سعادت و خوشبختی در آن است که بر خداوند قوی و قادر توکل کنیم آن که پادشاهی آسمان ها و زمین به دست اوست آن که هر گاه به انجام چیزی اراده کند فقط می گوید: باش پس می شود. خدای بلند مرتبه می گوید {جز اين نيست که فرمانش- چون [آفريدن] چيزي را بخواهد [اين است] که به او گويد: موجود شو. پس بي درنگ موجود مي‌شود } [ سوره یس آیه 82]
پس خداوند دستور داده است تا فقط بر او اعتماد کنیم. خدای فرماید {و اگر مؤمنيد [بايد که] بر خدا توكّل كنيد } [ سوره مائده آیه 23]
بعد از این شخص همه کفایت را خواهد یافت. خداوند او را از جهت وکیل کافی است. خداوند می فرماید {بر خدا توكّل كن. و خداوند [به عنوان] كار ساز بس است } [ سوره نساء آیه 81]
و بدون ترید این امر سبب آن چنان آرامش، راحتی، سعادت، کفایت و برآورده شدن امور خواهد شد که فقط کسی آن را درک خواهد کرد که آن را تجربه کرده باشد. خداوند می فرماید {و كسي که از خداوند پروا بدارد، برايش راه رهايي قرار خواهد داد (2)و به او از جايي که نمي‌پندارد، روزي خواهد داد. و كسي که بر خداوند توكّل كند همو او را بس است. بي گمان خداوند حكمش را به اجرا مي‌گذارد. خداوند براي هر چيزي اندازه‌اي مقرّر كرده است (3)} [ سوره طلاق آیه 3-2]
حفظ و حمایت افراد متوکل در برابر شیطان از دیگر الطاف خداوند سبحان است. خداوند بلند مرتبه می فرماید {چرا که او بر كساني که ايمان آورده‌اند و بر پروردگارشان توكل مي‌كنند، دستي ندارد } [ سوره نحل آیه 99]
و او را از دشمنان نیز حمایت می کند. خداوند می فرماید {كساني که مردم به آنان گفتند: به يقين مردمان [كافر] براي [نبرد] با شما [سپاه] فراهم آورده‌اند، پس از آنان (سپاه كفر) بترسيد. که [اين گفته] ايمانشان را افزون ساخت و گفتند: خدا ما را بس است و چه نيك كارسازي است (173)پس [مؤمنان] به نعمت و فضل الهي بازگشتند. گزندي به آنان نرسيد و از خشنودي خدا پيروي كردند. و خداوند فضلي بزرگ دارد (174)اين فقط شيطان است که [شما را] از دوستانش مي‌ترساند. پس اگر مؤمنيد از آنان مترسيد و از من بترسيد (175)}[ سوره غافر آیه 173-175]
و راز توکل و حقیقت آن فقط اعتماد قلب به خداوند است. اخذ به اسباب بدون اعتماد تمام عیار به آن، به توکل او زیانی نمی رساند. همان سان که ادعای فرد مبنی بر اینکه به خدا توکل کردم به او سودی نمی رساند در حالی که به دیگران تکیه کرده است. توکل زبانی یک چیز و توکل قلب چیز دیگری است.
ایمان، یقین و اعتماد کامل به خداوند را محقق می سازد و سبب ایجاد ثقه و اعتماد به خودش می گردد. پس در این زندگی از چیزی نمی ترسد، او می داند که تمام امور از طرف خداوند عز و جل هستند {اگر خداوند [بخواهد] گزندي به تو رساند، باز دارنده‌اي براي آن جز خود او نيست و اگر به تو خيري رساند، [بدان که] او بر هر كاري تواناست } [ سوره انعام آیه 17]
همان گونه که یقین دارد روزی او فقط به دست خداوند است. خدای بلند مرتبه می فرماید {جز اين نيست که به جاي خداوند بتها را مي‌پرستيد و دروغ آفريني مي‌كنيد. بي گمان كساني را که به جاي خداوند مي‌پرستيد، نمي‌توانند به شما روزي دهند، پس از نزد خداوند روزي بجوييد. و او را بپرستيد و او را سپاس گزاريد، که به سوي او بر گردانده مي‌شويد } [ سوره عنکبوت آیه 17]
و هیچ جنبنده ای در زمین نیست مگر اینکه خداوند روزی او را برعهده گرفته است. خداوند متعال می فرماید {و هيچ جنبنده‌اي در زمين نيست مگر آنكه روزي‌اش بر [عهده] خداوند است و [او] قرارگاه و آرامگاهش را مي‌داند. هر يك [از آنها] در كتابي مبين [ثبت] است } [ سوره هود آیه 6]
حتی اگر او نتواند روزی خود را بدست آورد. خداوند متعال می فرماید {و چه بسا جانوراني که روزي‌شان را بر دوش نمي‌كشند. خداوند به آنها و شما روزي مي‌دهد. و او شنواي داناست } [ سوره عنکبوت آیه 60]
و او یقین دارد که روزی او بدون تردید خواهد آمد همانا این حقی است که در آن هیچ گونه شکی وجود ندارد. خداوند متعال می فرماید {و روزيتان و آنچه وعده مي‌يابيد در آسمان [مقرّر] است (22)پس سوگند به پروردگار آسمان و زمين آن مانند همين که شما سخن مي‌گوييد، حق‌ّ است (23)} [ سوره ذاریات آیه 23-22]
همانا خداوند متعال روزی را در میان مردم تقسیم واندازه آن را مشخص کرده است. خداوند می فرماید {بگو: پروردگارم روزي را براي هر كس که بخواهد فراخ مي‌گرداند و تنگ مي‌دارد. ولي بيشتر مردم نمي‌دانند} [ سوره سباء آیه 36]
و ایمان قطعی دارد، که خداوند او را در خیر و شر می آزماید. خداوند می فرماید {هر جانداري چشنده مرگ است و شما را براي امتحان، به سختي و آسايش مي‌آزماييم. و به سوي ما باز گردانده مي‌شويد } [ سوره انبیائ آیه 35]
و اگر لطف خداوند نمی بود او هلاک و نابود می گشت. همان گونه که می داند او در این دنیا مهمانی است هر چند که عمر او طولانی و یا کوتاه باشد. او بدون تردید به سرای دیگر منتقل می شود، بر این اساس او در این دنیا مدت محدودی بسر می برد. پس از مصیبت های زمانه نمی ترسد و از هیچ کس به جز خداوند خوفی ندارد، اگر چه دشمن او بسیار نزدیک باشد. خداوند متعال در باره موسی علیه السلام آن هنگام که فرعون با سربازانش به آنها رسیدند چنین نقل می کند {سپس چون دو گروه همديگر را ديدند، ياران موسي گفتند: بي گمان به ما رسيدند (61)[موسي] گفت: چنين نيست. البته پروردگارم با من است که به من راه خواهد نمود (62)پس به موسي وحي كرديم که چوبدستي‌ات را به دريا بزن. آن گاه [دريا] شكافت آن گاه هر پاره‌اي [از آن] مانند كوهي بزرگ شد (63)و ديگران را [نيز] آنجا نزديك آورديم (64)و موسي و همراهانش را همگي نجات داديم (65)سپس ديگران را غرقه ساختيم (66)بي گمان در اين [ماجرا] نشانه‌اي است و بيشترشان مؤمن نبودند (67)} [ سوره شعراء آیه 67-61]
و این سرور یقین کنندگان است محمد صلی الله علیه و سلم، که اگر دشمنش زیر پای خود را می نگریست او را می دید، اما با وجود این آن چنان اعتماد و ثقه ای به خداوندش دارد که در حالی که مشرکان به قصد کشتن در تعقیب او هستند به همراهش ابوبکر صدیق رضی الله عنه در غار می فرماید {نگران مباش. بي گمان خداوند با ماست. پس خداوند آرامشش را بر او نازل كرد و او را با سپاهياني که آنها را نمي‌ديديد توان داد و آرمان كافران (شرك) را فروتر قرار داد و آرمان الهي (توحيد) است که برتر است و خداوند پيروزمند فرزانه است } [ سوره توبه آیه 40]
همان گونه که او یقین دارد خداوند زمان مرگ را مقدر می سازد. پس از مرگ نمی ترسد. خداوند متعال می فرماید {خداوند جانها را به هنگام مرگشان مي‌ستاند. و نيز [جاني] که نمرده است [آن را] هنگام خوابش [مي‌گيرد]. و [جاني را] که بر آن حكم به مرگ كرده است، نگاه مي‌دارد و [آن] ديگر را تا هنگامي معين [باقي] مي‌گذارد. بي گمان در اين [امر] براي گروهي که انديشه مي‌كنند، نشانه‌هايي است } [ سوره زمر آیه 42]
بلکه یقین دارد که آن یک حقیقت است و از آن فراری نیست. خداوند می فرماید {بگو: آن مرگي که از آن مي‌گريزيد، [بدانيد] که آن به شما خواهد رسيد، سپس به [نزد] داناي نهان و آشكار بازگردانده مي‌شويد آن گاه شما را به [حقيقت] آنچه مي‌كنيد، خبر مي‌دهد } [ سوره جمعه آیه 8]
و مرگ فقط در اجل مکتوب حاصل می شود. خداوند می فرماید {و اگر خداوند مردم را به [كيفر] ستمشان گرفتار سازد، بر روي آن (زمين) هيچ جنبنده‌اي باقي نمي‌گذارد. ولي آنان را تا زماني مقرر باز پس مي‌دارد. پس چون وقت مقرر آنان فرا رسد، لحظه‌اي باز پس نمي‌مانند و پيش نمي‌روند } [ سوره نحل آیه 61]
خوشبختی و سعادت آن است که نفس آدمی در خشنودی و رضایت بسر ببرد. نارضایتی، سیه روزی و تلخکامی زندگی روح، روان و احساس آدمی را تیره و تار می کند. خشنودی دروازه سعادت و آرامش و شادمانی و سرور است. خشنودی و رضا، آرامش و یقینی است که درقلب آدمی به سبب خشنودی از اختیار خداوند نسبت به او حاصل می شود و این آرامش و یقین و اطمینان هر چه را که برای انسان در زندگی روی می دهد خیر و سبب سعادت و راحتی می کند و به سوی غیر خدایش روی نمی کند و بر چیزی از سامان دنیا افسوس نمی خورد و سبب می شود تا کار و تلاش کند و خدایش را بخواند و سپس به آنچه خداوند برایش مقدر ساخته است رضایت بدهد تا زندگی رضایت مند و خوشبخت داشته باشد. رضایت بر چندین نوع است از آن جمله:
ا- رضایت به اینکه الله، پروردگار اوست و اسلام دین اوست و محمد صلی الله علیه و سلم رسول و نبی اوست و هرکس که به این موارد خشنود نباشد همیشه درپریشانی و درگیر با پرسش های اضطراب آور بسر می برد. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید: "مزه ایمان را می چشد کسی که به الله به عنوان پروردگار و به اسلام به عنوان دین و به محمد به عنوان رسول خشنود گردد" ( روایت در صحیح بخاری است) و هر کس که مزه و طعم ایمان را نچشیده باشد هرگز طعم سعادت و خوشبختی را نخواهد چشید، بلکه همیشه در اضطراب و تیره روزی بسر خواهد برد. منظور از خشنودی به خداوند ایمان به وجود او و احساس نمودن عظمت، حکمت، قدرت، دانش و علم او وایمان به نام های نیکوی او و خشنودی به او و به پرستش اوست و گر نه او در حیرت و پریشانی و افسردگی خواهد بود و پناه بر خداوند.
ب- خشنودی به حکم و قانون خداوند. خداوند متعال می فرماید {سوگند به پروردگارت، [در حقيقت] ايمان نياورند مگر آنكه در اختلافي که بين آنان در گرفت، تو را داور كنند. آن گاه از آنچه حكم كردي در خود هيچ دلتنگي نيابند و كاملا گردن نهند } [ سوره نساء آیه 65]
آدمی راههای تیره روزی بسیاری را آزموده است و با روی آوری به قوانین ساختگی و سیستم های ناقص، خود را در معرض بدبختی دنیا قرار داده است، زیرا آنها ساخته بشر هستند نه قانون خالق بشر، که به مصلحت آنها داناتر است. خداوند متعال می فرماید {آيا كسي که [همه چيز را] آفريده است، نمي‌داند! و اوست باريك بين آگاه } [ سوره ملک آیه 14]
ج- رضایت به قضا و قدر خداوند سبحان: او به قضای خداوند خشنود می شود زیرا یقین دارد که هیچ چیز به او نمی رسد مگر اینکه آن مشیئت خداوند است و خداوند قلب او را هدایت می کند. خداوند متعال می فرماید {هيچ مصيبتي جز به حكم خدا نمي‌رسد. و كسي که به خدا ايمان آورد [خداوند نيز] دلش را هدايت مي‌كند. و خداوند به همه چيز داناست } [ سوره تغابن آیه 11]
او به قضا و قدر خداوند رضایت می دهد و به آن خشنود می شود، زیرا به علم یقین می داند که هیچ کس جز خداوند قادر نیست هیچ گونه ضرر و زیانی را از او دور سازد. خداوند می فرماید {و اگر خداوند رنجي به تو برساند، آن را جز او باز دارنده‌اي نيست. و اگر خيري در حق‌ّ تو بخواهد، فضلش را [نيز] باز دارنده‌اي نيست. آن را به هر كس از بندگانش که بخواهد مي‌رساند. و او آمرزنده مهربان است}[ سوره یونس آیه 107]
از جمله آثار شگفت انگیز ایمان آن است که مومن به آن چه خداوند برایش مقدر ساخته است رضایت می دهد و بر مصیبت ها و سختی ها صبر می کند و در برابر نعمت ها شکر می کند و این سبب رضایت و خشنودی داخلی می شود که کسی جز مومنین به آن دست نمی یابند. رسول خدا صلی الله علیه و سلم می فرماید:" کار مومن شگفت انگیز است اگر شادی و نعمتی به او برسد شکر گذاری می کند و اگر ضرر و زیانی به او برسد صبر می کند و هر دو امر برای او خیر است"( روایت از صحیح مسلم است)، رسول خدا صلی الله علیه و سلم به ما آموخته است که چگونه خشنود باشیم وقتی کسی را می بینیم که در بهره دنیا از ما بالاتر است، می فرماید:" به کسی بنگرید که از شما پایین تر است و به کسی ننگرید که از شما بالاتر است این بیشتر سبب می شود تا قدر نعمتی را که خداوند به شما داده است، کم ندانید" (روایت متفق علیه است).
